ORHUN ANITLARI (2)

14.08.2020

Göktürkler tarafından yapılmış olan yapıtlar, Türklerin yönetim anlayışı, kültürel ve geleneksel yaşamları, akraba topluluklarla olan ilişkileri hakkında değerli bilgiler vermektedir. Moğolistan seyahatimde gördüğüm eserleri Yollıg Tigin, Bilge Kağan ve Kül Tiğin (Gülketin) adına bu yazıtları yazmıştır.Göktürkler tarafından yapılmış olan yapıtlar, Türklerin yönetim anlayışı, kültürel ve geleneksel yaşamları, akraba topluluklarla olan ilişkileri hakkında değerli bilgiler vermektedir. Moğolistan seyahatimde gördüğüm eserleri Yollıg Tigin, Bilge Kağan ve Kül Tiğin (Gülketin) adına bu yazıtları yazmıştır.
Eserleri bizzat yerinde görmek ve incelemek olağanüstü heyecan vermektedir. Orhun Irmağı'nın akışı, vadideki yaşam tüm güzelliği ile nefis bir manzara sunmakta. Yazıtlarda, Bilge Kağan'ın halkını tok tutması ve onların esenliği için uğraş vermesi, Göktürklerin sosyal devlet anlayışını da ortaya koymaktadır. Göktürk alfabesi 38 harftır. Alfabede 25 sessiz, 9 bileşik ve 4 sesli bulunmaktadır. Türklerin ilk ulusal alfabesi olması bakımından ayrıca önem arzetmektedir.
Yazıtlarda geçen,1. Tengri (Tanrı) tekdir.2. Her kim ki Tengri'den kut almak dilerse, başkasına yakarmasın.3. Bir il, bir Kağan, bir Tengri.4. Bir kına iki kılıç girmez. Bir hatun iki er alamaz ve bir budunda iki töre olmaz. Töre tekdir. Töre kesin ve keskindir. Kim ki töreye uya katlanır. Kim ki töreye kıya katlanır.5. Kimse töreden üstün değildir. Dirlik ve birlik için töre budur.6. Bir çoban sürüsünden, bir er ailesinden, bir Kağan budunundan sorulur.7. Her er eşine, atına, pusatına sahip çıkacak.8. Ana babaya ve ataya tazim durulacak.9. Hısmına sarılacak, komşusunu gözetecek.10. Er kişi yalan söyleyemeyecek.11. Mal çalan, mülk çalan misliyle ödeyecek. Hesabı ya malıyla, ya canıyla sorulacak.12. Kim ki bir ırza musallat olursa, canından olacak.13. Her kim olursa olsun haksız, altatıcı iş tutarsa hesabı hemen sorulacak.14. Cenkten beri duran ya da kaçan tamuya (cehennem) uçacak.15. Aman dileyene kılıç üşürülmeyecek, sığınana arka dönülmeyecek.16. Baş kaldıranın başı alınacak, hak isteyenin hakkı verilecek.17. Kimse kimseye üstünlük taslamayacak. Ne ak etin karadan, ne karanın kızıldan, ne kızılın sarıdan farkı olunacak.18. Kin ve gururdan uzak olunacak.19. Mazluma merhamet, zalime azap duyulacak.20. Zayıfa, yaralıya, çocuğa ve kadına el kaldırılmayacak.21. Kızı isteyen kağan da olsa, bey de olsa kız istediğine verilecek.22. Gereksiz yere ağaç kesmeyeceksin, suyu kirletmeyeceksin.23. Bilmeyip de bildim demeyeceksin, bilene danışacaksın.24. Bugünün işini yarına bırakmayacaksın.25. Kusur görmeyeceksin, kusur aramayacaksın.26. Güçlüyken affet, zayıfken sabret.27. Yazgına asi olma.28. Yaptığın iyiliği unut, yapılan iyiliği unutma.29. Herkes adaletle iş görecek.30. Her ne edersen et, yargılanacağını her daim aklında tut.31. Milletine yaban kalma, ipeğin iyisine, sözün güzeline kanma, onlara boyanma.32. Kağan odur ki, adaleti üstün tutsun, töreyi yaşatsın. Töre yok olursa il yok olur. İl olmazsa budun kul olur.33. Ey Türk Oğuz beyleri, ey milletim işitin. “Üstte mavi gök çökmedikçe, altta yağız yer delinmedikçe senin ilini ve töreni kim bozabilir?” sözleri birer kanun maddesi gibi sıralanmaktadır.  Yazıtta geçen, “Gereksiz yere ağaç kesmeyeceksin, suyu kirletmeyeceksin.” ya da “Milletine yaban kalma, ipeğin iyisine, sözün güzeline kanma, onlara boyanma.” sözleri günümüzde de yapılması gereken en başat şeylerdir. Türklerin yüzyıllar öncesi böylesi kanunlarla yönetilmesi önemlidir. Yolunuz Moğolistan'a düşerse Orhun vadisine gitmeyi ihmal etmeyin.